Z sobą i o sobie – czyli spotkanie z pacjentem. W poszukiwaniu strategii diagnozy i weryfikacji w działaniu arteterapeutycznym przez sztuki wizualne.

 Wspólnie z prof. Katarzyną Krasoń zrealizowałam projekt  Z sobą i osobie – czyli spotkanie z pacjentem. W poszukiwaniu strategii diagnozy i weryfikacji w działaniu arteteraputycznym przez sztuki wizualne, w którym opracowałyśmy narzędzia, dzięki którym można dokonać oceny przeprowadzonych projektów przez artystów w trakcie procesu terapeutycznego usprawniającego pacjenta przez aktywność plastyczną. Projekt miał na celu wypełnienie luki poznawczej i skoncentrowany był na przygotowaniu badań empirycznych (diagnostycznych i eksploracyjnych) podjętych w różnych grupach docelowych, które zwieńczone zostały wydaniem publikacji monograficznej, będącej relacją z tychże eksploracji. Projekt był realizowany w Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach ramach subwencji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Naukowego na utrzymanie i rozwój potencjału dydaktycznego i badawczego w roku 2020 i 2021.
Założyłyśmy, iż sztuka i działanie sztuką uruchamia symultanicznie i element wyobrażeniowy i logiczny, komunikację w oparciu o rozmaite systemy semiotyczne i wreszcie pozwala na doświadczanie siebie i świata ujawniające własny, często inaczej niedostrzegany potencjał człowieka. Dlatego ważne dla nich jest ustalenie, że sztuka jest narzędziem kształtowania samoświadomości.
Cele naszego projektu zarysowane były dwiema trajektoriami oczekiwań badawczych.
<<<Pierwsza dotyczyła określenia możliwości diagnozowania efektywności działań arteterapeutycznych opartych na sztukach pięknych skierowanych do różnych grup interesariuszy (o rozmaitych deficytach rozwojowych czy zaburzeniach dotyczących zdrowia somatycznego i psychicznego – w tym również osób niedostosowanych społecznie). Na tym etapie zebrałyśmy wszelkie dostępne badania arteterapeutyczne relacjonowane w literaturze przedmiotu oraz zaprojektowałyśmy autorskie narzędzia badawcze, dostosowane do polskich realiów kulturowych. Narzędzia o charakterze kwalitatywnym, a więc jakościowe, osadzone zostały w paradygmacie fenomenologicznym, skoncentrowanym na wniknięciu w fenomen tworzącego pacjenta, który za sprawą swojej aktywności plastycznej komunikuje siebie i swoje potrzeby.
Analizie poddane zostały następujące kategorie: sposób uczestniczenia w sesji, w tym zachowania algorytmiczne vs nacechowane dywergencyjnie, odnotowywane zostały również werbalizacje, reakcje pozawerbalne podczas tworzenia, nawiązywane relacje z prowadzącym warsztaty i innymi uczestnikami zajęć. Wyodrębnienie dwóch pól: kierunkowego – relacyjnego oraz instrumentalnego, związanego z działaniem plastycznym (gdzie interesujące było zestawienie treści przedstawieniowej dzieła, np. mimeza, fantazjowanie, metaforyzowanie, retrospektywa oraz waloryzowanie rzeczywistości) pozwoliło na poznanie sytuacji pacjenta i jego sposobu czytania świata.
<<<Druga trajektoria dotyczyła zastosowania narzędzi w celu ich weryfikacji podczas warsztatów opartych o działania artystyczne. Weryfikacja nośności poznawczej narzędzi odbyła się poprzez zastosowanie werdyktów sędziów kompetentnych, oceniających ich zakres diagnostyczny.
18 czerwca 2021 roku rozpoczęłyśmy cykl warsztatów w Państwowym Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Rybniku.
W trakcie cyklu 10 warsztatów w Państwowym Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Rybniku  nie koncentrowałyśmy się li tylko na analizie jednego aspektu aktu twórczego w terapii, ale na całym jego przebiegu, zwłaszcza doświadczanym przez uczestników, interakcjach w nim zachodzących i komunikacie zawartym w wytworze. Wytwór jest ważny w optyce zakodowanego w nim metakomunikatu twórcy.
Pojawienie się tego projektu może być ważnym elementem dotyczącym wykorzystania sztuki w procesie terapeutycznym nie tylko w Polsce ale także na świecie. Opracowanie narzędzi, dzięki którym będzie można dokonać oceny przeprowadzanych projektów przez artystów w trakcie procesu terapeutycznego usprawniającego pacjenta poprzez aktywność plastyczną to działanie w pełni nowatorskie.

Warsztaty w Państwowym Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Rybniku

Warsztat 1

Warsztat 1 Autoportret/18.06.2021
Do twórczej odpowiedzi na pytanie kim jestem / kim nie jestem, stymulująco zadziałała prezentacja sztuki na przestrzeni wieków. Okazało się, że uczestnicy mają bardzo bogatą rzeczywistość wewnętrzną i wyobrażeniową, budowaną na symbolach. Rysunki pokazały, że każdy z pacjentów podchodzi do tematu „Autoportret” z zupełnie innej strony.
Wykorzystane materiały: papier do rysunku w roli , bloki rysunkowe, węgiel, sepia, ołówki, mazaki.
Specyfika warsztatowa: rysunek
W trakcie warsztatów zarówno prowadzący jak i opiekunowie pacjentów w matrycy odnotowywali obserwacje (szacując poziom badanej osoby ,cechy zachowania) oraz gromadzili wypowiedzi uczestnika sesji a także dokumentowali bieżące postrzeżenia dotyczące poszczególnych komponentów zawartych w matrycy. Matryca pozwoliła na udokumentowanie dynamiki i specyfiki procesu kreacji dzieła plastycznego podjętego podczas sesji arteterapeutycznej.

foto: Basia M. Wójcik

Warsztat 2

Warsztat 2 Wnętrze/24.06.2021
Zaproponowanie tematu wnętrze okazało sie potrzebne, ponieważ biorący udział w warsztatach panowie, opowiadali o wnętrzach w których byli, przebywają, w których chcieliby być albo o tym, co tkwi w nich. Podchodzili do tematu dosłownie lub też symbolicznie.
Warsztaty poprzediła relaksacja oraz prezentacja multimedialna z zaakcentowaniem działań w sztuce aktualnej. Sztuka współczesna stymuluje do uzewnętrzniania tego, co sobie pacjenci uświadamiają a więc Monika Sosnowska, Robert Kuśmirowski, Anna Orlikowska czy Louise Bourgeois.
Wykorzystane materiały: pudła tekturowe, farby akrylowe, węgiel, sepia, ołówki, mazaki.
relacja fotograficzna: Barbara Wójcik

Warsztaty 3

Warsztat 3 /Spacer 30.06.2021
Zajęcia odbyły się na zewnątrz w przyszpitalnym parku poprzedzone projekcją dotyczą tego jak artyści na przestrzeni wieków przedstawiali pejzaż. Wielkim zainteresowaniem cieszyła się twórczość malarzy współczesnych w szczególności Marka Rothko.
Wyjście na zewnątrz pozwoliło pacjentom na fizyczne, zmysłowe doświadczanie otaczającej przyrody i uświadomiło im walor twórczego odbioru otaczającej rzeczywistości.
Wykorzystane materiały:
blejtramy, blok rysunkowy, farby akrylowe, kredki, węgiel, ołówki
foto: Barbara Wójcik

Warsztat 4

Warsztat 4/ Tożsamość kolażem samego siebie/ 08.07. 2021
Temat warsztatów okazał się dla nas Wszystkich istotny. Działania warsztatowe rozpoczęła praca w parach polegającej na budowaniu odcisku przedramienia drugiej osoby przy użyciu folii aluminiowej. Kolejnym etapem warsztatów była prezentacja multimedialna pokazująca twórczości między innymi Władysława Hasiora, Marcela Duchampa, Romana Nowotarskiego oraz Mike Kelly.
Uczestnicy warsztatów włożyli w swoje działania wiele zaangażowania i wysiłku twórczego. Zarówno budowanie odcisku przedramienia jak i następująca po nim prezentacja okazały się niezwykle ważnymi aspektami w procesie sięgania do głębszych warstw osobowości. W sposób bardzo przemyślany uczestnicy wykorzystali technikę kolażu, łącząc fragmenty gazet i różnych materiałów, ale przede wszystkim myśli, wewnętrznych wątków i projekcji. Każda z prac niosła za sobą indywidualne przesłanie i refleksję.
>>
Wykorzystane materiały: folia aluminiowa, papier biały w rolce, bloki A3, skrawki gazet i wydruków, folia bąbelkowa, farby akrylowe, węgiel, ołówki, nożyczki, klej wikol
foto: Barbara Wójcik

Warsztat 5

Warsztat 5/ T-shirt / 15.07.2021
Realizacja tego tematu dotyczyła ubrania jako pakietu informacji o człowieku, stroju determinującego i określającego to kim jesteśmy. W przedstawieniu tematu odniosłysmy się w prezentacji multimedialnej do twórczości Jadwigi Sawickiej, Magdaleny Moskwy i Geoffreya Hendricksa. Część warsztatową porzedziła relaksacja wykorzystujaca działania z kolorową tasiemką, która stała się autorską mętką w zrealizowaniu koszulki będącej projekcją wymarzonago stroju.
Wykorzystane materiały: gotowe T- shirty białe, farby akrylowe, mazaki, ołówki, białe nici, zszywacz, kolorowe tasiemki, białe karteczki
foto: Barbara Wójcik

Warsztat 6

warsztat 6/ skóra/ciało/dotyk 22.07.2021
„Po wielu latach materiałem moim stało się to, co miękkie, o skomplikowanej tkance. Odczuwam w tym bliskość i pokrewieństwo z tym światem, którego nie chcę poznać inaczej, jak dotykając, odczuwając i łącząc z tą częścią mojego, noszoną najgłębiej. […] Między mną a materiałem, z którego tworzę, nie ma pośrednictwa narzędzia. Wybieram go rękami. Rękami kształtuję. Ręce przekazują mu moją energię.”
Magdalena Abakanowicz
W ramach spotkania wszystkie działania nakierowane były na najprostsze metody wykorzystujące dotyk, począwszy od relaksacji bazującej na pracy z balonami po zajęcia warsztatowe podczas których każdy z uczestników otrzymał kostkę gliny, którą formował własnymi rękoma bez użycia narzędzi. Chodziło nam o zmaterializowanie gestu w postaci odbitej dłoni, o świadectwo bycia tu i teraz, o świadectwo obecności.
Prezentacja multimedialna dotyczyła twórczości Aliny Szapocznikow, Jenny Saville, Moniki Zielińskiej, Magdaleny Abakanowicz.
materiały: glina
relacja fotograficzna: Barbara Wójcik

Warsztat 7

warsztat 7/ cisza/ całkowity brak dźwięków/ milczenie 29.07.2021
Kolejne warsztaty poświęciliśmy analizowaniu doznania ciszy, tej w sobie i tej na zewnątrz. Zaczęliśmy od relaksacji bazującej na ćwiczeniach oddechowych oraz wsłuchiwaniu się w siebie. Prezentacja multimedialna towarzysząca temu spotkaniu koncentrowała się wokół twórczości Constantina Brancusi, Koji Kamoji i Kazimierza Malewicza.
Swego rodzaju narzędziem pomocnym w doświadczeniu ciszy stała się kalka techniczna, która jako delikatna i przeźroczysta materia pozwoliła na pokazanie pojedyńczych odczuć ciszy w formie rysunków każdego z pacjentów. W ostatecznej osłonie nałożone na siebie kalki stworzyły wspólny wielogłos.
Wykorzystane materiały: kalka techniczna, ołówki, sepia, farby akrylowe, kredki
 foto: Barbara Wójcik

Warsztat 8

warsztat 8/ po drugiej stronie tęczy/ 16.09.2021
Kolejne warsztaty po przerwie wakacyjnej odbyły się w otwartej przestrzeni Szpitala. Rozpoczęliśmy rekonesansem, w trakcie którego pacjenci wskazywali ważne dla nich miejsca. Spacerującym towarzyszyły szkicowniki, w których znalazły się przemyślenia, notatki, rysunki które z kolei inicjowały dyskusje i rozmowy dotyczące wskazanych przez nich miejsc, które pozwalają im w trakcie pobytu w Szpitalu na mentalne bycie po za, na wyciszenie, na inspiracje, na skupienie, nawet modlitwę czy medytacje. Tym razem zrezygnowałyśmy z prezentacji multimedialnej, pozostawiając przestrzeń do wypełnienia przemyśleniami i obserwacjami pacjentów.
Wykorzystane materiały: bloki rysunkowe, ołówek, gumka
foto: Dominik Ritszel

Warsztat 9

warsztat 9 / My/ Ja i Ty 23.09. 2021
Na podstawie rysunków, notatek i przemyśleń z poprzednich warsztatów powróciliśmy do lokacji wskazanych przez pacjentów w celu adaptowania miejsc, cały czas mając na uwadze zaprojektowanie w efekcie finalnym alternatywnej mapy Szpitala wprowadzającej (nie)oficjalnie nowe znaczące punkty.
Nadrzędnym zadaniem warsztatów było jednak szukanie odpowiedzi na pytania – czy dbać o dobro wspólne czy jednostkowe, czy lepiej zrzeszać się w większe organizmy, czy raczej trzymać się osobno.
Panowie jednogłośnie w ramach tego warsztatu współtworzyli, współpracowali i w konsekwencji wypracowali wspólną artystyczną wartość.
Wykorzystane materiały: nasiona krokusów, kamienie, mazaki, olówki, węgle, bloki rysunkowe,nitka,igła, białe karteczki
Prezentacja multimedilana dotyczyła projektu „Drzewo życzeń” Yoko Ono
foto: Barbara Wójcik

Warsztat 10

warsztat 10 / światło/cień/ mapa 30.09. 2021
Tego dnia pogoda była wyjątkowa. Słońce zaświeciło całą swą mocą. Zainspirowani instalacją „The Weather Project” Olafura Eliasona ruszyliśmy szybkim marszem po terenie Szpitala śladem wskazanych, ważnych miejsc dla pacjentów. Na rozłożonej płaszczyźnie białego papieru w parku na trawie pacjenci sporządzili mapę, która posłuży nam do wykonania alternatywnej mapy Szpitala wprowadzającej( nie) oficjalne nowe znaczące punkty. Docelowo mapa/ tabliczka umieszczona będzie na stałe w przestrzeni Szpitala.
Temat warsztatów oscylował wokół problemu światła i cienia. Ten proces artystyczny w ramach projektu „Z sobą i o sobie…” miał bowiem na celu pokazanie siebie poza, wyjście z cienia własnych ograniczeń, uświadomienie, oświetlenie tego co jest ważne, skierowanie światła na to co istotne i w ten sposób bardzo symbolicznie zakończyliśmy warsztaty w Szpitalu.
wykorzystane materiały: wielka kartka białego papieru z rulonu
prezentacja multimedialna :
Vincent van Gogh, Olafur Eliasson, Nam June Paik
dokumentacja fotograficzna: Barbara Wójcik